به گزارش ایرناپلاس، ساکنان فلات مرکزی ایران از همسایگی با دشت کویر و دشت لوت در طول زمان، درس‌های زیادی درباره آب آموختند. قنات‌هایی که در خشک‌ترین مناطق کشور ایران، آب را به مردم حاشیه کویر می‌رساند، یکی از شیوه‌های سنتی دسترسی به آب و منابع آبی هستند.
حتی در مناطقی از ایران که با کویر فاصله دارند و به‌عنوان مناطق پرآب و حاصل‌خیز شناخته می‌شوند نیز شیوه‌هایی برای مدیریت آب به‌کار گرفته می‌شد. سازه‌های آبی شوشتر در استان خوزستان نمونه‌ای از ابتکار عمل ایرانیان آن هم پیش از انقلاب صنعتی در مدیریت منابع آب است که در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده.
اما این روزها مناطق زیادی بویژه استان خوزستان با وجود منابع آبی قابل توجه شامل رودها و تالاب‌ها و نیز مجاورت با خلیج فارس با کمبود شدید آب روبه‌روست و این موضوع نه تنها مصرف‌کنندگان خانگی، بلکه صدای اعتراض کشاورزان و دامداران را نیز که حیات کسب‌وکارشان به آب گره خورده بلند کرده است.
ریسک جهانی بحران آب
امروز مساله آب، نه تنها چالش استان خوزستان، بلکه تهدیدی برای کل کشور است. آخرین تصاویر ما از جریان آب در زاینده‌رود یا سایر رودهای مناطق مرکزی کشور، به خاطرات سال‌های گذشته باز می‌گردد و این موضوع، ابعاد مختلفی از زندگی ما را تحت تأثیر قرار خواهد داد، صنایع، کشاورزی، تولید برق، امنیت غذایی و بهداشت و سلامت همگی به آب وابسته هستند.
بحران آب، یکی از ریسک‌هایی است که براساس گزارش‌های سالانه مجمع جهانی اقتصاد از ریسک‌های جهانی، به دلیل کاهش قابل توجه مقدار و همچنین کیفیت آب شیرین در دسترس به تهدیدی برای سلامت انسان و نیز فعالیت‌های اقتصادی او تبدیل شده است. مؤسسه منابع جهان (WRI) در نیز این موضوع را با انتشار اطلس ریسک آب، مورد تأیید قرار می‌دهد.
بر این اساس، ۱۷ کشور دنیا که بخش عمده‌ای از آنها در منطقه خاورمیانه و آفریقا قرار دارند، در شرایط تنش آبی بسیار بالا هستند. تنش آبی، نسبت کل آب برداشت شده به منابع آبی تجدیدپذیر را محاسبه می‌کند. برداشت آب به مصارف خانگی، صنعتی، آبیاری، دامداری و سایر استفاده‌های غیرمصرفی تخصیص پیدا می‌کند. منابع آب تجدیدپذیر شامل منابع آبی سطحی و زیرزمینی هستند. ایران، پنجمین کشور دارای نسبت تنش آبی بسیار بالاست اما دلیل بروز بحران آب در ایران چیست؟
سهم کشاورزی و صنعت در بحران آب
بخش عمده منابع آب مصرفی کشور از طریق آب‌های زیر زمینی تأمین می‌شود. آب‌های زیرزمینی از منابع آبی تجدیدپذیرند اما زمان زیادی برای تجدید این منابع آبی نیاز است و برداشت از این منابع موجب شده میزان آب‌های زیرزمینی کشور رو به کاهش باشد.
بخش کشاورزی بیشترین مصرف آب در مقایسه با سایر بخش‌ها را دارد و یکی از مصرف‌کنندگان اصلی آب در کشور است. وجود ریسک تحریم‌های اقتصادی که می‌تواند تهدیدی برای امنیت غذایی مردم باشد، دولت‌های مختلف را به خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی استراتژیک هدایت کرده است. تولید بیشتر این محصولات کشاورزی و دست‌یابی به خودکفایی با مصرف آب بیشتر همراه است و مصرف آب بیشتر به معنای برداشت بیتشر از منابع محدود آب است.
از طرف دیگر، قرارگیری صنایع آب‌بری مانند فولاد در مناطق مرکزی کشور مانند استان اصفهان، برداشت از منابع آبی در این مناطق را تشدید کرده است و موجب راه‌اندازی طرح‌هایی همچون انتقال آب خلیج‌فارس به استان‌های مرکزی شده است. در حقیقت جانمایی نادرست صنایع و بی‌توجهی به مسائل محیط زیستی در مکان‌یابی این صنایع نه تنها موجب کمبود آب در این مناطق شده بلکه راه‌حل‌های رفع آن، تغییرات اقلیمی در سایر مناطق را به همراه خواهد داشت.
تحریم و پیامدهای بحران آب
مؤسسه آینده‌پژوهش Geopolitical Futures پیش از این در گزارشی درباره بحران آب در کشورمان، ابعاد مختلف آن را مورد بررسی قرار داده است. سرمایه‌گذاری بیش از حد در سدهایی که بسیاری از آنها کیفیت لازم را ندارند در کنار زمین‌هایی که توان جذب سریع آب در زمان بارندگی را از دست داده‌اند و کنار هم قرار گرفتن سیل و خشکسالی، چالش‌هایی هستند که به اعتقاد این مؤسسه می‌توانند به اعترض‌های مدنی ختم شوند.
با توجه به اینکه حدود ۹۰ درصد آب کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، کشاورزی که دیگر به منابع آبی دسترسی ندارند در جست‌وجوی شغل و درآمد به مناطق شهری مهاجرت خواهد کرد اما فرصت‌های شغلی در شهرها نیز برای جذب این تعداد نیروی کار کافی نیست و اعتراض‌های اجتماعیِ جمعیت آسیب‌دیده را به‌دنبال خواهد داشت.
در چنین وضعیتی، کمبود منابع مالی و فاصله‌ای که به‌دلیل تحریم از فناوری‌هایی که می‌توانند بهره‌وری آب را ارتقا دهند گرفته‌ایم، اجرای راه‌حل‌های موجود برای خروج از بحران آب را دشوار می‌کند.
راه‌حل‌های پیشنهادی برای خروج از بحران آب
به گفته اسماعیل نجار رئیس سازمان مدیریت بحران کشور، امسال نسبت به سال گذشته حدود ۵۴ درصد کاهش بارندگی داشتیم.
این کاهش شدید بارندگی در حالی است که در سال ۹۸، با آن بارش‌های بی‌سابقه، ۲۵۰ سد پُر از آب شد و دریاچه ارومیه ۵۵ سانتیمتر افزایش سطح آب داشت اما کاهش شدید بارش‌ها در سال گذشته و حتی در زمستان ۹۹، فضایی ایجاد که در این روزهای گرم تابستان، بسیاری از چشمه‌ها، رودخانه‌ها و سدها یا خشک شده و یا در حال خشک شدن هستند.
با توجه به این مشکلات و بحران کم‌آبی، کارشناسان به راه‌حل‌های مختلفی اشاره دارند؛ از جمله برخی تاکید دارند، افزایش واردات مواد غذایی به‌جای پافشاری بر خودکفایی راه‌حلی است که پس از بهبود روابط بین‌المللی و رفع تحریم‌ها می‌تواند قابل بررسی باشد.
پیشنهاد دیگر، انتقال آب به مناطق مرکزی و شیرین کردن آن برای بهره‌برداری در مصارف گوناگون است. با این حال نمک‌زدایی نیز چالش‌های خود را دارد زیرا شورابه‌ها بار دیگر به منبع اصلی برداشت آب باز می‌گردند و تنوع محیط‌زیستی و اقتصاد دریا را تحت تأثیر خود قرار می‌دهند.
موضوع آب نه تنها یک مساله محیط زیستی بلکه موضوعی است که با برنامه‌ریزی صنعتی و تولید کشاورزی ارتباط تنگاتنگ دارد و شاید بتوان سرمایه‌گذاری‌های هنگفتی که در صف ساخت سد و بهره‌برداری از طرح‌های انتقال آب هستند را به شیوه‌های نوین و مبتنی بر فناوری تخصیص داد که بهره‌وری در مصرف آب در بخش‌های مختلف و به‌ویژه کشاورزی را ارتقا می‌دهند.
علاوه بر این، توجه به الگوی کشت نیز در بهبود بهره‌وری آب در بخش کشاورزی اهمیت دارد. همچنین لازم است در طرح‌های توسعه صنایع آب‌بری که در مناطق مرکزی و خشک کشور فعالیت می‌کنند، تجدیدنظر شود.
